کَت ،دالانی خنک رو به تاریخ کُهن

یک روز بهاری، تصمیم گرفتم به یکی از شهر‌های شمالی خوزستان سفر کنم، دزفول را به عنوان مقصد سفرم انتخاب کردم، یکی از شهر‌های زیبا با مردمانی خونگرم و مهمان نواز که آوازه اش گردشگران را هم از آنسوی مرز‌ها به خود جذب می‌کند.

به مقصد رسیدم، هوای دلپذیری داشت، بین تابلو‌های راهنمایی نام ساحل رودخانه دز را جست و جو می‌کردم، به محل که رسیدم دیوار‌هایی سنگی آنسوی رودخانه و حفره‌هایی شبیه به غار در دل این دیوار‌ها نظرم را جلب کرد.

یاد سال‌های کودکی و روز‌های قبل از کرونا افتادم که با گرم شدم هوا به این حفره‌های غار مانند پناه می‌بردیم، درون این غار‌ها که در گویش دزفولی به آن کَت می‌گویند، هوایی خنک و دل انگیز داشت، آنقدر دلپذیر بود که حتی پرندگان هم در آن‌ها لانه می‌ساختند تا از گرمای سوزان در امان بمانند.

آب تنی روزانه و شیرجه زدن در آب سرد دز، خوردن نوشیدنی‌های خنک، نوشیدن چای قند پهلو بعد از شنا و… زیباترین خاطراتی هستند که با یاد دارم، درون این غار‌ها تاریک بود، بطوریکه بدون نور مصنوعی نمی شود یک قدم جلوتر را دید، با پله‌های نامساوی و سنگی می‌شد به طبقات پایین‌تر رفت، دستم را بر دیواره‌های سنگی و زِبر می‌گرفتم و سنگ‌های ریز و درشت را کف دستهایم حس می‌کردم، هرچه از سطح زمین پایین‌تر می‌رفتم، فضا تاریک تر و هوا هم سردتر بود.

در همین فکر‌ها محو تماشای رودخانه زیبای دز بودم که در یک نگاه گمان کردم آسمان بر بستر رودخانه نشسته است، آبی زلال داشت، بطوریکه سنگ‌های کف آن را به راحتی می‌توانستم ببینم و آن‌ها شمارش کنم، صدای دلنواز رودخانه آرامشی وصف ناپذیر القا می‌کرد.

دخمه‌هایی که روبرویم خودنمایی می‌کردند، سبب شد راهی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دزفول شوم تا درباره آن‌ها بیشتر بدانم.

کَت‌ها، هنر دست طبیعت

با مهدی چناری رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول سوار بر قایق موتوری شدم، برای رسیدن یا باید شناگر خوبی بود یا باید با قایق خود را به آن‌ها رساند، اما بهترین و ایمن‌ترین راه، قایق بود.

وی گفت: دیواره‌های کنار رودخانه از جنس سنگ‌های لایه‌ای گنکلومرا هستند که به دست طبیعت و در لابه‌لای پست و بلندی‌ها و فرورفتگی‌های لایه‌های سنگ ایجاد شده اند.

چناری افزود: نبود هرگونه امکانات رفاهی در قرن‌های گذشته، ناهموار بودن سطح سنگ‌ها ولایه‌های اطراف این حفره‌ها و تقریبا دور از دسترس بودن از محل تجمع مردم و مراودات معمولی در آن زمان سبب شده بود این مکان‌ها تاریک و ترسناک به نظر بیایند.

رئیس اداره میراث فرهنگی دزفول بیان داشت: وجود این حفره‌ها طی سالیان دراز مبنایی شد برای مردمان سختکوش و خلاق دزفولی که از طریق حفاری لایه‌های سخت سنگ‌ها، این حفره‌ها را عریض، طویل و عمیق کنند تا جاییکه گاه به ارتفاع ۴ تا ۵ متر و عمق طولی مناسب رساندند.

کَت‌ها شگفتی‌هایی از جنس فسیل‌ها و صدف‌های دریایی

در حالیکه دستم درون آب خنک رودخانه دز گُم شده بود، به صحبت‌های چناری گوش می‌دادم که می‌گفت: این حفره‌ها پس از دخالت دست بشر و عریض و طویل شدنشان به نام کَت خوانده می‌شدند، یعنی حفره‌ای که در دل کوه به دست بشر ایجاد می شد، به همین دلیل به آن “دست کَند” هم می‌گویند.

به آنسوی رودخانه رسیدیم، از قایق پیاده و وارد کَت شدیم، همانگونه که قدم می‌زدیم، اظهار کرد: کَت‌ها فضایی غار مانندی هستند که سراسر از سنگ پوشیده شده اند، کف، دور تا دور و سقفِ آن‌ها از ساروج طبیعی پوشیده شده که از رسوب‌های کف دریا شامل؛ سنگ ریزه شن و ماسه، فسیل‌های دریایی و صدف شکل گرفته اند و بسیار سخت و سفت هستند.

وی با بیان اینکه سنگ‌های به هم جوش خورده در گویش دزفولی و شوشتری به آ ((قُل قُ شُم)) معروف هستند، ادامه داد: در فرهنگ دهخدا کلمه کَت به معنی کاریز، کاریز کن، کت کن است و کاریز در زبان دزفولی قُمِش یا قَنات و در عربی کهف (غار) نام دارد.

کت‌ها پناهگاهی برای روز‌های داغ تابستان

این مقام مسئول بیان داشت: هر کت از نظر وسعت و اندازه بستگی به این دارد که تا چه اندازه کنده و حفر شده است، ضمن اینکه از کت‌های کوچک تا کت‌های بسیار بزرگی در حاشیه‌ی رودخانه دز خودنمایی می‌کنند که محل مناسبی برای زندگی کردن، خوابیدن واستراحت کردن هستند، همچنین بهترین مکان برای سپری کردن ایام در فصول مختلف سال به ویژه تابستان با گرمای شدید خوزستان و دزفول به شمار می‌روند.

وی تصریح کرد: تکنیک ایجاد و حفر کَت به جایی رسید که مردم بدون وجود حفره هم هر قسمت از کناره‌های سنگی رودخانه را که اراده می‌کردند شروع به حفاری کرده و تا عرض و طول مورد نظر می‌رساندند.

کت‌ها، یکی از جاذبه‌های گردشگری

چناری با بیان اینکه در طول زمان عده‌ای درزمینه حفر کَت‌ها به مهارت و تکنیک بالایی رسیدند و باعث شد در این خصوص به عنوان شغل، به فعالیت بپردازند، گفت: بطوریکه تا دهه ۵۰ شمسی، آن‌ها یکی از سازه‌های ضروری محسوب می‌شدند و هم اکنون نیز منحصر به این دیار هستند، بطوریکه اکنون از جاذبه‌های گردشگری شهر به شمار می‌روند و گردشگران داخلی و خارجی به ویژه در فصل گرم تابستان از آن‌ها استقبال می‌کنند.

کَت‌ها مکان‌هایی منحصر به دزفول

در حالیکه در دل کوه سنگی قدم می‌زدم و صدای صحبت‌ها می‌پیچید، مریم مفتوح کارشناس تاریخ در شهرستان دزفول گفت: امروزه کت‌های این شهرستان را یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری منطقه برشمرد، محلی که نمونه اش را در هیچ جای دنیا نمی‌توان دید.

وی افزود: بهترین محل برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان و شنا و آب تنی و سایر ورزش‌های مفرح آبی، چون قایق سواری و جت اسکی و… هستند و فعالان فرهنگی و گردشگری تلاش‌های بسیاری برای سر و سامان دادن به این کت‌ها وشناسنامه دار کردن آنان به منظور استفاده بهینه و همگانی داشته اند.

مالکان خصوصی، قاتل دستکندهای شگفت انگیز

مفتوح اظهار داشت: متاسفانه در ۲ دهه اخیر با حفر کت، بخش‌های زیادی از کناره رودخانه دز به تملک شخصی برخی از اشخاص و اداره‌ها در آمده اند، بطوریکه قسمت اعظمی از حاشیه رودخانه دز از دسترس آزاد مردم خارج شده است.

این کارشناس تاریخ بیان کرد: اداره‌های بسیاری با تصرف محوطه بزرگی از ورودی به هر کت و نیز با اجرای سازه‌های مدرن با بکار بردن مصالحی، چون سیمان، بلوک، آجر و آهن و؛ که بی ضابطه و به طور کاملا دلبخواهی انجام می‌گیرد، چهره طبیعی و منحصر به فرد این کت‌ها را مخدوش کرده اند.

وی تدوین ضوابط و دستورالعمل‌هایی مناسب و کاربردی برای بهره مندی گردشگران و شهروندان از این مکان‌ها را ضروری دانست و گفت: البته گردشگران به راحتی می‌توانند برای بهره مندی از فضای دلپذیر و شگفت انگیز کت ها، آن‌ها را به صورت ساعتی یا روزانه اجاره کنند و مانعی در این زمینه وجود ندارد تا با شنا در آب خنک و شفاف دز خاطرات خوبی برای خود ماندگار نمایند.

کَت حاج فرج، بزرگترین و معروف‌ترین کَت دزفول

مفتوح تصریح کرد: ازبین همه کت‌هایی که تا چند دهه پیش در دزفول حفرشده اند، کت حاج فرج که توسط حاج فرج الله ساخته شده از بزرگترین آن‌ها محسوب می‌شود که بسیار معروف بوده و درزمان خودش وقف طلاب و مدرسین حوزه علمیه شده است.

این کارشناس صحبت‌های خود را اینگونه به پایان رساند که می‌گفت: بزرگی این کت منجر به ورود ضرب المثلی معروف در فرهنگ گفتاری دزفولی‌ها شد و آن این که اشخاصی را که دهانی گشاد داشته و یا دائما دهانشان به پر حرفی گشوده بوده و یا در هنگام خمیازه طولانی که دهان در نهایت اندازه خود باز است به این کت یعنی کت حج فرج تشبیه می‌کردند و در این ضرب المثل، در قالب شوخی و طنزخطاب به دهان بزرگ چنین اشخاصی می‌گفتند: (دوُنِش مَرِی کَتِ حَج فَرَجَه) به این معنا که دهانش از بزرگی مانند کت حاج فرج الله است.

سفرم در کت‌های دزفول به پایان رسید، اگرچه تجربه جالبی بود، ولی باید دوباره از دل رودخانه زیبای دز خود را به آنسوی رودخانه می‌رساندم، مکانی بی شک شگفت انگیز، خنک و جالب بودند، عرض رودخانه را دوباره با قایق عبور کردم و خاطره‌ای بس زیبا در ذهنم حک شد، اما امیدواریم که مسئولان با اقدام‌های اساسی بتوانند از مرگ کَتها، این شگفتی‌های طبیعی و امانتی که برای آیندگان به دست ما است، پیشگیری کنند.

 *نویسنده و محقق: ملیحه گریزی نسب