خشکی هورالعظیم؛ طبیعی یا نبود برنامه ریزی؟

 اخیرا خشکی تالاب هورالعظیم در استان خوزستان باعث به پا شدن جنجال‌هایی در فضای مجازی شده است؛ از مرگ گسترده آبزیان تا وضعیت نامناسب گاومیش‌ها که گا‌ها تصاویری خشن و رنج آور هستند.

همین موضوع باعث شد تا موجی از اعتراضات از سوی فعالان محیط زیست به راه افتد؛ صبح روز شنبه ۱۲ تیر ماه عده‌ای از دوستداران طبیعت با تجمع در مقابل ساختمان سازمان آب و برق خوزستان واقع در اتوبان گلستان کلانشهر اهواز نسبت به تامین نشدن حقابه هورالعظیم، خشک شدن تالاب، تلف شدن ماهیان و سوختن گاومیش‌ها اعتراض کردند.

اخیرا انتشار ویدیویی از تلف شدن هزاران قطعه ماهی در بخشی از تالاب هورالعظیم نیز به صورت گسترده‌ای باز نشر شده و مورد توجه فعالان و دوستداران محیط زیست قرار گرفت که معتقدند اگر وضعیت با همین روال به پیش رود، فرجامی ناخوشایند در انتظار بزرگ‌ترین تالاب ایران است و دیر یا زود در سراسر آن می‌توان شاهد چنین شرایطی بود.

اما محمد جواد اشرفی مدیر کل محیط زیست خوزستان، اتلاف وسیع ماهیان را در بخش عراقی تالاب هورالعظیم دانست و در توضیح مسئله با اشاره به بازدید و بررسی یگان حفاظت محیط زیست منطقه از این تالاب، گفت: کلیپ منتشر شده مربوط به سازه ۵۵ دهانه دایک مرزی بین بخش ایرانی و عراقی این آبدان است که به دلیل حرکت ماهیان از هورالهویزه به سمت دایک مرزی با توجه به کاهش اکسیژن و کمبود آب به دلیل خشکسالی و آتش سوزی در بخش عراقی رخ داده است.

نقش ترکیه در خشکی هورالعظیم چیست؟

هورالهویزه نامی است که عراقی‌ها به هورالعظیم اطلاق می‌کنند، این تالاب یکی از بزرگترین تالاب‌های مرزی ایران و عراق است. این آبدان همچنین در میراث فرهنگی یونسکو قرار دارد که به لحاظ غنای گیاهی و جانوری در جهان بی همتا است. آبزیان و پرندگان مختلفی از سرتاسر جهان برای زمستان گذرانی خود به این منطقه مهاجرت می‌کنند و از انواع آبزیان این منطقه تغذیه می‌نمایند.

علاوه بر موارد ذکر شده پوشش گیاهی تالاب هورالعظیم نیز ویژه است و انواع مختلفی از گیاهان دارویی در آن رشد می‌کند که محلی‌ها از آن‌ها امرار معاش می‌کنند، اما طی چند سالی اخیر به دلیل خشکسالی و سد سازی وضعیت مناسبی ندارد.

بسیاری از فعالان محیط زیست عراقی نقش دولت ترکیه و سد سازی‌های گسترده بر روی رودخانه دجله را عامل خشکسالی این تالاب جهانی و همچنین به پا خاستن گرد و خاک در این محل می‌دانند، اقدامی که قطعا در خشک شدن نی‌ها و به آتش کشیدن آن‌ها در بخش عراقی و البته روانه شدن آبزیان به دایک مرزی ایران بی تاثیر نبوده است.

کم آبی تابستان هر ساله خشکسالی هورالعظیم را سبب می‌شود

از سوی دیگر سد سازی در کم آبی بخش ایرانی تالاب هورالعظیم نیز بی تاثیر نیست، اما دستکم بخش ایرانی به گفته محیط زیست خوزستان از وضعیت بهتری نسبت به بخش عراقی برخوردار است. محمد جواد اشرفی ۱۱ تیر ماه با «طبیعی» خواندن مشاهده خشکی‌ها در تالاب هورالعظیم گفت: تصاویر منتشر شده از خشکی‌ در این تالاب از مخزن شماره یک است که به دلیل واقع بودن آن در ضلع شمالی، کاهش آورد رودخانه کرخه، شیب زمین و تبخیر بسیار بالا به دلیل گرمای شدید منطقه در خرداد و تیر ماه سطح آب در این بخش به حدود ۵۰ درصد رسیده است.

او میزان آب در مخازن ۲، ۳ و ۴ تالاب هورالعظیم را بین ۸۰ تا ۸۶ درصد عنوان کرد، سپس افزود: کم آبی در فصل تابستان باعث شده ما هر ساله شاهد خشکی در تالاب هورالعظیم باشیم، زیرا حقابه آن به درستی تامین نمی‌شود که البته پس از نشست‌های پی در پی با سازمان آب و برق مقرر شد تا آب به صورت موجی از سد‌ها رهاسازی شود و به این آبدان برسد.

بر اساس مشاهدات خبرنگار ما از برخی نواحی هورالعظیم و صحبت با اهالی نشان می‌دهد که از روز جمعه ۱۱ تیر تاکنون با رهاسازی آب در بخش‌های مختلف تالاب، هورالعظیم مجددا جان گرفته است، هر چند تداوم این روند، حقابه مستمر را می‌طلبد.

آیا حقابه هورالعظیم در تابستان تامین می‌شود؟

علی شریفی مدیر برنامه ریزی منابع آب مخازن سد‌ها و رودخانه‌های خوزستان در گفتگو با خبرنگار ما با بیان اینکه مقرر شده از خردادماه تا شهریور ۲۴۰ میلیون مترمکعب حقابه تالاب هورالعظیم رهاسازی شود، گفت: این اقدام در حال انجام است، اما به شرطی به تالاب می‌رسد که در مسیر برداشت نشود و در اینجا مسئله کشت‌های غیر مجاز مطرح می‌گردد که در مسیر آب از سد کرخه تا تالاب هورالعظیم از آن استفاده می‌نمایند.

او افزود: همین مسئله سبب شده تا حجم آب رهاسازی شده به تالاب نرسد، اما در خرداد ماه موفق شدیم تا بیش از ۵۰ میلیون متر مکعب آب را به سمت هورالعظیم هدایت کنیم.

شریفی با اشاره به رهاسازی یک موج آب از روز ۵ تا ۱۰ تیر ماه برای مدیریت خشکی تالاب هورالعظیم، بیان کرد: همین مسئله باعث شد تا در شاخه‌های مختلف کرخه آب با دبی مناسبی جریان یابد، ضمن آنکه خروجی آب از سد که به طور متوسط ۷۵ متر مکعب بر ثانیه است، برای مدیریت شرایط در برخی بازه‌های زمانی از جمله بازه زمانی ذکر شده، مضاف بر این رقم نیز آب رها می‌شود که حدود ۵۰ متر مکعب بر ثانیه مضاف بر میانگین رهاسازی است.

کاهش ۷۰ درصدی حجم آب سد کرخه نسبت به پارسال

شایان ذکر است که نه تنها خوزستان بلکه سراسر ایران و منطقه غرب آسیا وارد خشکسالی شده و کاهش بارندگی‌ها باعث آورد اندک رودخانه و به دنبال آن کم شدن چشمگیر مخازن و دریاچه سد‌ها گشته که تولید برق، تامین آب شرب و کشاورزی و همچنین حقابه تالاب‌ها و محیط زیست را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مدیر برنامه ریزی منابع آب مخازن سد‌ها و رودخانه‌های خوزستان در خصوص وضعیت بند آب کرخه با بیان اینکه حجم مفید این سد هم اکنون ۹۰۰ میلیون متر مکعب است، اظهار داشت: این مقدار نسبت به سال پیش حدود ۷۰ درصد کاهش داشته است؛ پارسال در همین موقع سال ۳ میلیارد متر مکعب آب در مخزن این سد وجود داشت.

علی شریفی ادامه داد: مجبوریم حقابه هورالعظیم را از خرداد تا شهریور به صورت موجی رها کنیم که آب بتواند در فاصله زمانی کم با دبی بالا به تالاب برسد و با مواظبت‌ها و جلوگیری از کشت‌های غیر مجاز حقابه حداقلی تامین خواهد شد.

این مقام مسئول همچنین با رد این مسئله که سازمان آب و برق منابع آبی را مدیریت نکرده است، آن را متوجه خشکسالی دانست و تصریح کرد: حتی پارسال نیز که وضعیت بارش باران و سد‌ها خوب بود در برخی نقاط، خشکی وجود داشت که این موضوع سیستم طبیعی تالاب است، البته بالا رفتن دما در خوزستان و همچنین نقطه نقطه بودن هورالعظیم که مخزن واحد ندارد، برخی نقاط را خشک می‌کند در حالی که دیگر مخازن تقریبا پر هستند.

دلیل خشکی هورالعظیم «سوء مدیریت» است

اما بر خلاف گفته‌های سازمان آب و برق و محیط زیست خوزستان، فعالان محیط زیست دلیل اصلی را نه خشکسالی بلکه سوء مدیریت در زمینه مدیریت منابع آبی می‌دانند. از جمله ناصر عبیات فعال محیط زیست که اقدامات وزارت نیرو و سازمان آب و برق خوزستان را در زمینه خشک شدن تالاب ها، در تاریخ خوزستان بی سابقه عنوان می‌کند.

او در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: در سیلاب‌های گذشته یک میلیارد متر مکعب آب وارد کشور عراق از طریق هورالعظیم شد که در نتیجه آن باعث خشکی تالاب و مرگ و میر آبزیان، حیات وحش، احشامی مانند گاومیش‌ها و همچنین مهاجرت اجباری روستاییانی شده که به دامپروری مشغول شدند و با خشک شدن تالاب در کنار‌های رودخانه کارون سکنی گزیدند.

ممکن است هورالعظیم دوباره به کانون گرد و خاک تبدیل شود

عبیات با اشاره به صحبت‌های مدیر کل محیط زیست در خصوص اینکه تصاویر منتشر شده از خشکی‌های تالاب هورالعظیم را مربوط به یک بخش دانسته بود، بیان کرد: باید مدیریت سازمان محیط زیست با مردم صادق باشد، زیرا اکنون بخش‌های زیادی از تالاب تهی از آب هستند و تفاوتی ندارد کلیپ‌ها مربوط به کدام بخش باشند بلکه مهم تاثیراتی است که بر جای می‌گذارد.

این فعال محیط زیست همچنین با اشاره به وقوع گرد و خاک در سال ۹۵ به دلیل خشک شدن هورالعظیم بیان کرد: اگر چاره‌ای برای خشکی هورالعظیم اندیشیده نشود موجب تکرار شدن همان حوادث گذشته خواهد شد که مشخص شد هورالعظیم یکی از کانون‌های گرد و خاک است. 

اقداماتی که شاید با انجام شان شاهد خشکی هورالعظیم نباشیم

خشک شدن هورالعظیم همچنین منجر به بیکار شدن قشر گسترده‌ای از محلی‌های ساکن تالاب شده است که از طریق ماهیگیری، قایق سازی، کشاورزی و برداشت گیاهان دارویی زندگی خود را سپری می‌کردند. اگرچه خشکسالی در خشکی تالاب هورالعظیم بی تاثیر نیست و کم شدن بارش‌ها و کاهش آورد رودخانه‌ها در آتش این مسئله دمیده است، اما نگرانی‌هایی نیز به علت مدیریت نکردن صحیح منابع آبی وجود دارد.

در حالی که نان بسیاری از روستاییان ساکن هورالعظیم از آب این تالاب تامین می‌شود، اما ظاهرا اقدامات کافی به منظور جلوگیری از به خطر نیفتادن زندگی این جوامع و همچنین از بین نرفتن زیست آبزیان و گاومیش‌ها صورت نگرفته است. اقداماتی که شاید اگر با استفاده حداکثری از سیلاب‌ها در سال‌های گذشته انجام می‌گرفت، هم اکنون شاهد خشکی در تالاب هورالعظیم و به خطر افتادن محیط زیست آن منطقه نبودیم.

امید است که طی تابستان و با توجه به صحبت‌های مسئولین آب و برق خوزستان، حقابه هورالعظیم تامین تا شاهد بازگشت این تالاب به روزهای سابق، پر آب و پر رونق باشیم.