تالابی در پرتگاه؛ حال ناخوش هورالعظیم…

 تالاب هورالعظیم بزرگترین تالاب مرزی کشور و تالابی مشترک بین ایران و عراق است که دو سوم مساحت آن در عراق قرار دارد. قسمت ایرانی تالاب هورالعظیم از رودخانه کرخه و انشعابات آن تغذیه می‌شود. پوشش این تالاب نی، جگن، لویی و نیلوفر آبی است.

این تالاب که سال‌ها است به دلایل مختلف از جمله خشک کردن برای جاده‌سازی شرکت‌های نفتی و همچنین خشکسالی، با کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کند، با خشکسالی امسال وضعیت بدتری پیدا کرده است.

چند روز پیش تصاویر و مطالبی مبنی بر تلفات گسترده ماهیان در تالاب هورالعظیم و آب‌تنی گاومیش‌ها در برکه‌های لجن در فضای مجازی منتشر شد. برای بازدید از وضعیت هورالعظیم، به این تالاب در محدوده هویزه سر زدیم.

در طول مسیر نهرها و انشعباتی که به تالاب متصل می‌شوند را می‌بینیم که اکثر آن‌ها خشک یا  بسیار کم‌آب شده‌اند.

اراضی کشاورزی که یکی دو سال پیش سرسبز بودند، حالا به زمین‌های خشک تبدیل شده‌اند. هر چند در برخی نقاط، اراضی کشت شلتوک و حوض‌های پرورش ماهی به چشم می‌خورد.

گاومیش‌ها و گوسفندان روستاییان در مسیر دیده می‌شوند. گاومیش‌هایی که در آبگیرهای آلوده آب‌تنی می‌کنند؛ گاومیش‌های لاغری که از فرط تشنگی، آرام شده‌اند. نزدیک‌شان می‌شویم، عکاسان می‌روند عکس‌هایش را می‌گیرند اما خبری از نعره گاومیش‌ها نیست، انگار دیگر نای تکان خوردن ندارند.

یکی از گاومیش‌ها در محوطه‌ای از بقیه جدا شده است؛ طبق گفته اهالی، بیمار است و نباید به دیگر دام‌ها نزدیک شود.

دامداران از وضعیت نبود آب گله می‌کنند. می‌گویند که در پی آب‌تنی گاومیش‌ها در آب آلوده برکه‌های اطراف، برخی از دام‌ها بیمار شده و جنین خود را سقط کرده‌اند. دامداران حتی مواردی از تلف شدن دام‌هایشان داشته‌اند.

یکی از اهالی محل می‌گوید عمق آب رودخانه “نیسان” که یکی از انشعابات تالاب است، در این نقطه که خبرنگاران از آن بازدید می‌کنند، بهتر است اما هر چه پایین‌تر می‌روید میزان آب کمتر می‌شود و در برخی نقاط نیز رودخانه کاملا خشک شده است.

وی ادامه می‌دهد: نمی‌دانیم چه کار کنیم. همه زندگی‌مان با همین دامداری می‌چرخد. آب نباشد چه کنیم. آب نباشد دام هم نیست.

رحیم سواری یکی دیگر از دامداران منطقه در مورد وضعیت معیشت روستاییان در خشکسالی بیان می‌کند: چند روز پیش جریان آب رودخانه به سمت تالاب به مدت ۱۰ روز قطع شد. بعد به مدت سه روز آب وصل و دوباره به مدت ۱۰ روز قطع شد. یک ماهی می‌شود که کمبود آب بسیار شدید است.

وی ادامه می‌دهد: تاکنون تالاب به این شکل خشک نشده بود. حدود ۲۰۰ راس گاومیش دارم و حالا از این وضعیت آب، نگران هستیم. گاومیش‌هایم بیمار شده‌اند و جنین خود را سقط می‌کنند.

سواری به متروکه شدن روستاهای اطراف به دلیل خشکی تالاب اشاره می‌کند و می‌گوید: معیشت ما وابسته به آب و تالاب است. هیچ خسارتی هم برای دولت نداریم. هر روز حدود چند کامیون حامل شیر از “رفیع” به سمت اهواز ارسال می‌شود و چندین محموله گوشت مورد نیاز شهرهای دیگر را نیز از اینجا تامین می‌کنند.

وی بیان می‌کند: اگر دولت نمی‌تواند مشکل کم‌آبی را برطرف کند، حداقل ما و دام‌هایمان را به جای دیگری منتقل کنند.

سواری با بیان اینکه هنگام غروب وقتی گاومیش‌ها به خانه برمی‌گردند از گرما هلاک و تشنه‌اند، با شعری از یکی از شاعران عرب، به صحبت‌هایش پایان می‌دهد: علی ظهری المای و اشکی العطش مارید (آب را بر پشت خود حمل کردم و از عطش شکایت می‌کنم).

به مخزن شماره یک تالاب هورالعظیم نزدیک می‌شویم. نیزارهای سوخته نشان از آتش‌سوزی اخیر تالاب است. در این محدوده، نقاطی از تالاب خشک و بسیار کم‌عمق است و در جاهایی تقریبا خوب به نظر می‌رسد.

به نقطه صفر مرزی میان ایران و عراق در تالاب هورالعظیم می‌رسیم که گفته شده بود محل اصلی مرگ و میر دسته جمعی ماهیان در بخش عراقی بوده است. اینجا بوی تند و تیز ماهیان گندیده در تمام فضا پیچیده است. لاشه ماهیان خشکیده روی زمین افتاده است. اکثر ماهیان تلف‌شده، گربه‌ماهی هستند.

حالا به مخازن دو، سه و چهار تالاب می‌رویم. میزان آبگیری در این محدوده‌ها بهتر به نظر می‌رسد. چند صیاد در حال ماهی‌گیری هستند. یکی از آن‌ها هنوز صیدی نکرده اما دیگری تورش را که بیرون می‌آورد، می‌بیند یک ماهی تیلاپیا صید کرده و به کارش ادامه می‌دهد.

هر چند در برخی نقاط این محدوده عمق کم آب مشخص است اما در برخی نقاط دیگر میزان آب تالاب بیشتر به چشم می‌خورد.

با ادامه گرمای شدید هوا، تبخیر زیاد آب و تامین نشدن حق‌آبه تالاب، قطعا آب هورالعظیم از این هم کمتر خواهد شد.

محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، پیش از بازدید خبرنگاران از تالاب در نشست مطبوعاتی در خصوص آخرین وضع تالاب هورالعظیم اظهار کرد: نمی‌توانیم از این واقعیت که در یک سال کم آب و خشکسالی قرار داریم فرار کنیم.

وی افزود: بر اساس آخرین تصاویر ماهواره‌ای، در حال حاضر مخزن شماره یک حدود ۵۰ درصد آبگیر است. شیب زمین این مخزن شمالی – جنوبی است بنابراین در قسمت‌های شمالی مخزن، آب ماندگار نیست. بخش‌هایی از این مخزن حتی در شرایط سیلابی هم آبگیر نشد. مخازن دو، سه و چهار نیز ۸۰ تا ۸۳ درصد و مخزن پنج ۵۲ درصد آب دارد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره به اینکه تالاب هورالعظیم دچار تنش آبی شده است، تصریح کرد: اکنون بر اساس رصدهای انجام‌شده دبی رودخانه کرخه در حوضه‌ای که آب وارد تالاب می‌شود، کمتر از ۱۰ مترمکعب است. حتی در بخش‌هایی، به دلیل برداشت‌های غیرمجاز از بالادست، این میزان خیلی کمتر می‌شود.

وی با تاکید بر لزوم تامین فوری حق‌آبه تالاب هورالعظیم، افزود: با توجه به برداشت‌های غیرمجاز در طول مسیر و وجود کشتزارهای متعدد برنج، اکنون میزان آب رهاسازی شده‌ای که به تالاب می‌رسد، کم است. کشت برنج در خوزستان مرسوم نبوده است اما در سال‌های ۹۸ و ۹۹ که سال آبی خوبی بود، گسترش کشتزارهای برنج افزایش یافت و این انتظار برای مردم ایجاد شد که در سال ۱۴۰۰ هم برنج بکارند. این در حالی است که امسال دولت کشت برنج در حوضه کارون، کرخه و دز را ممنوع کرده است اما برداشت‌های زیاد آب در طول مسیر، از حق‌آبه تالاب برداشت می‌شود.

اشرفی گفت: آبی که توسط وزارت نیرو تحت عنوان حق‌آبه تالاب رهاسازی می‌شود در بالادست تالاب، به صورت غیرمجاز برداشت می‌شود. اکنون میزان تبخیر نیز بیشتر از ورودی آب به تالاب است. این مسائل موجب افزایش غلظت آب شده اما هنوز در مخازن دو و سه بحران غلظت ایجاد نشده ست.

وی بیان کرد: پیش‌بینی این است که اگر این روند ادامه یابد، در این دو مخزن نیز غلظت آب ایجاد می‌شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با بیان اینکه رهاسازی آب به میزان ۱۰۰ مترمکعب در روز به صورت متوالی انجام می‌شود، تصریح کرد: تالاب هورالعظیم برای داشتن شرایط نرمال، به ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب در چهار ماه نیاز دارد.

اشرفی عنوان کرد: در شورای سازگاری با کم‌آبی خوزستان، برای چهار ماه حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب برای تالاب هورالعظیم لحاظ شد که این میزان، جوابگوی نیاز تالاب نخواهد بود.

وی تصریح کرد: در صورتی که حق‌آبه تالاب تامین نشود این انتظار می‌رود که در روزهای آتی و ماه آینده تنش آبی به بحران آبی تبدیل شود. هر چند اکنون مرگ و میر گسترده ماهیان در بخش ایرانی تالاب هورالعظیم رخ نداده است اما این تنش، به مرگ و میر گسترده ماهیان منجر می‌شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با بیان اینکه بازه زمانی تامین حق‌آبه تالاب باید منطبق با نیازهای آبی تالاب باشد، گفت: قبول نداریم که تنها در فصل زمستان که بازه حداقل نیاز تالاب به آب است، حق‌آبه رعایت ‌شود. اینکه در فصل‎های زمستان، پاییز و بهار ۹۰ درصد حق‌آبه تالاب تامین شود اما در فصل تابستان ۱۰ درصد حق‌آبه را بدهند، قابل قبول نیست.

وی در خصوص گفته سازمان آب و برق خوزستان درباره رهاسازی یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب در تالاب هورالعظیم در سال آبی ۹۹ -۱۴۰۰ بیان کرد:‌ صحت این عدد را تایید نمی‌کنیم. زمانی که می‌گوییم حق‌آبه یعنی ورودی آب به تالاب که باید آب از دهانه کانال‌ها و رودخانه‌ها اندازه‌گیری و تامین شود. نمی‌شود آب رهاسازی شده در بالادست برداشت شود و این آب، تنها به اسم حق‌آبه باشد.

اشرفی افزود: مطمئنا این میزان آب وارد تالاب نشده است و این اعداد بر اساس محاسبات آن‌ها است. برآیند محیط زیست این عدد را تضمین نمی‌کند. با فرض بر اینکه عدد رهاسازی درست باشد و در ایام غیر تابستان این کار انجام شده باشد، مشکلی از ما حل نمی‌شود زیرا تالاب اکنون به آب نیاز دارد.

وی با اشاره به تاثیر فعالیت‌های نفتی بر تالاب بیان کرد: تالاب‌ها باید بکر بمانند. در هر صورت در مقطعی از زمان به هر دلیلی تصمیم گرفته شد که در تالاب هورالعظیم، شرکت نفت مستقر شود. باید واقعیت را پذیرفت که تاسیسات نفتی به عنوان یک واقعیت در هورالعظیم وجود دارند و باید با توان مدیریتی، امکانات و روش‌های مناسب، از آسیب حضور تاسیسات نفت در هورالعظیم کاسته شود.

اشرفی گفت: به طور بالقوه تاسیسات نفت قابلیت اثرگذاری سوء بر تالاب را دارند که گاه بالفعل هم می‌شود. ممکن است خطوط انتقال نفت شکسته شوند و مشکلات و آلودگی‌های نفتی گسترده‌ای ایجاد کنند که البته این اتفاقات در طول زمان رخ داده است.

وی تصریح کرد: تاسیسات نفت به عنوان یک ایراد در مرکز تالاب وجود دارد اما به دلیل اینکه از گذشته وجود داشته است،‌ ما باید آن را مدیریت کنیم. از نظر اقتصادی در حال حاضر روزانه بیش از ۳۵۰ هزار بشکه نفت از مخازن مشترک استخراج می‌شود. باید این واقعیت را بپذیریم و  اثرات سوء آن را به حداقل برسانیم.

موسی مدحجی، کارشناس محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان، نیز در حاشیه بازدید از تالاب هورالعظیم گفت: رودخانه کرخه در ۱۳ انشعاب وارد هورالعظیم می‌شود اما انشعابات مخزن شماره یک، انشعابات اصلی هستند. مخزن شماره دو نیز از رودخانه کرخه نور آبگیری می‌شود که این رودخانه در پنج انشعاب وارد تالاب می‌شود.

وی افزود: شریان رودخانه کرخه در سوسنگرد شامل دو شاخه شمالی هوفل و جنوبی نیسان است که شاخه شمالی از بستان وارد تالاب می‌شود و شاخه جنوبی از رفیع وارد مخزن شماره یک می‌شود.

مدحجی بیان کرد: آبی که در روزهای اخیر به سمت رودخانه رهاسازی شد، به صورت موجی بود. ششم تیرماه آب با دبی حدود ۱۰۰ مترمکعب در ثانیه از سد کرخه رهاسازی شد که پس از پنج روز به ابتدای تالاب رسید اما روز سه‌شنبه (۱۵ تیرماه)، موج آب قطع شد. با توجه به اینکه رسیدن آب به تالاب حدود چهار تا پنج روز طول می‌کشد، مدت زمان قطع آب هم اینقدر طول می‌کشد بنابراین به احتمال زیاد، کلا رهاسازی موجی آب سه روز انجام شده است.

وی با اشاره به کشت‌های کشاورزی در مسیر انشعابات گفت: در همان روزی که آب جریان پیدا کرد، کشاورزان بذرپاشی و شلتوک‌کاری را آغاز کردند. فعالیت مزارع پرورش ماهی نیز در مسیر وجود دارد بنابراین تامین حق‌آبه‌ای که سازمان آب و برق خوزستان برای سال آبی ۹۹- ۱۴۰۰ عنوان کرده است، از نظر ما قابل قبول نیست.

این کارشناس محیط طبیعی تصریح کرد: در سه ماهه امسال، مکاتبات زیادی با سازمان آب و برق خوزستان انجام دادیم. هنوز رسما حق‌آبه رها سازی شده به تالاب را کتبا اعلام نکرده‌اند و تنها در مصاحبه یا فضای مجازی منتشر کرده‌اند.

مدحجی افزود: در اردیبهشت‌ماه در ستاد تنش آبی، پس از محاسبه نیاز هر کدام از صنایع، طبق نظر سازمان آب و برق خوزستان حق‌آبه‌ها تعیین و مصوب شد. بر این اساس باید از خردادماه تا شهریور ماه، ۲۴۹ میلیون مترمکعب آب برای رودخانه کرخه و تالاب هورالعظیم لحاظ شود که این میزان آب کمتر از یک‌ششم حق‌آبه تالاب است.

وی گفت: مقرر بود در این دوره، شلتوک نیز کشت نشود و متولیان امر، مدیریت کنند که الگوی مصرف آب رعایت شود اما این موارد رعایت نشده و کشت شلتوک در حال انجام است که سازمان آب و برق و سایر متولیان امر باید پاسخگو باشند.

کارشناس محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان افزود: ایستگاه‌های سنجش و سیستم دیسپاچینگ سازمان آب و برق وظیفه نظارت، پایش و اعلام خروجی و مدیریت رودخانه‌ها را بر عهده دارد. نزدیک‌ترین ایستگاه هیدرومتریک این سازمان در فاصله سه کیلومتری ورودی تالاب قرار دارد. اختلاف بین میزان مصرف آب در طول مسیر باید از میزان ورودی به تالاب کسر شود. این سازمان این میزان آب را کسر می‌کند که ما از نحوه انجام این کار بی‌اطلاع هستیم و به اعداد و ارقام آن‌ها اعتمادی نداریم.

وی گفت: تا نیمه بهمن‌ماه سال گذشته یکی از سازه‌های دایک مرزی تالاب با دبی ۵۰ مترمکعب بر ثانیه، آب تالاب را به سمت عراق هدایت می‌کرد. مکاتبات متعددی با  سازمان آب و برق انجام شد تا سازه بسته شود اما این سازمان اعلام کرد که طبق اعلام سازمان هواشناسی، احتمال وقوع سیل وجود دارد و به همین دلیل آب را به سمت عراق هدایت کردند.

مدحجی تصریح کرد: اوایل اردیبهشت‌ماه نیز سازه دیگری در دایک مرزی شکسته شد و به مدت حدود دو هفته، آب تالاب هدر رفت. با وجود این شرایط، حتی اگر یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب وارد تالاب شده باشد، حداقل بیش از نصف آن هدر رفته است. از طرفی نیز تبخیر بالای ۱۲۰ میلیمتر، این میزان هدررفت را بیشتر کرده است.

کارشناس محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفت: بر اساس آخرین تصویر ماهواره‌ای در ۸ تیرماه، میزان آب تالاب هورالعظیم ۷۵ درصد بود اما طبق تصاویر ۱۱ تیرماه، آب تالاب هورالعظیم به حدود ۷۲ درصد رسید. احتمالا میزان آب تالاب به ۶۵ درصد هم برسد تا از تابستان بگذریم. عمق آب در مخازن تالاب مختلف است. به طور مثال در برخی نقاط مخزن شماره یک خشک و در برخی نقاط بین ۲۰ سانتی‌متر تا حدود ۳ متر است.

مدحجی گفت: اکنون کیفیت آب کاهش و EC آب افزایش یافته است. غلظت آب نیز در حال افزایش است.

وی با بیان اینکه مقرر بود ۲۴۹ میلیون مترمکعب حق‌آبه تالاب به صورت مستمر رهاسازی شود، بیان کرد: حدود ۲۰ روز کاهش ناگهانی دبی رودخانه و صفر شدن دبی، عدم مدیریت آب و همزمانی آن با کشت شلتوک، منجر به تلف شدن آبزیان رودخانه در محدوده شمال شهرستان حمیدیه تا مدخل تالاب شد.

مدحجی گفت: با دبی ۷۰ مترمکعب بر ثانیه، آب به تالاب نمی‌رسد. تنها راهکار، رهاسازی موجی آب است تا آب با سرعت و حجم بیشتری به تالاب برسد.

حالا که روز به روز گرمای هوای خوزستان بیشتر و تبخیر آب افزایش می‌یابد، در صورت عدم تامین حق‌آبه حال ناخوش تالاب، ناخوش‌تر می‌شود؛ در این شرایط تنها باید منتظر ماند و دید که عاقبت هورالعظیم چه می‌شود؟