نبود مدیریت اکوسیستم محور در هورالعظیم/ حق آبه باید رعایت شود

 هشتگ «هورالعظیم» این روزها موضوع داغ فضای مجازی به ویژه میان اهالی خوزستان شده است که در این راستا همه خواستار احیای دوباره آن شدند زیرا نابودی هورالعظیم آثار زیان باری را خواهد داشت.

در خصوص اهمیت و ارائه راه حل برای مشکل هورالعظیم با «اصغر عبدلی» استاد پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی تهران، استاد گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم‌ها، مشاور فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی و نویسنده کتاب ماهیان آب‌های داخلی ایران به گفت‌وگو نشستیم.

اهمیت تالاب هورالعظیم و جایگاه آن در وضعیت اقتصادی جوامع محلی و محیط منطقه چگونه است؟

تالاب هورالعظیم که در انتهای حوضه آبریز کرخه و بخش‌هایی از رودخانه دجله قرار می‌گیرد، تنوع بسیار خوبی از ماهیان اقتصادی از جمله شیربت، بنی، شلج، حمری و… دارد که بسیار مورد علاقه جوامع ساکن پیرامون تالاب بوده و یکی از منابع اصلی غذایی و درآمد آنهاست.

علاوه بر این گونه‌های دیگری از حیات‌وحش از جمله انواع پرندگان، لاک‌پشت و شِنگ (سمور آبی) نیز در تالاب هورالعظیم وجود دارد؛ همچنین بخش‌های مختلف تالاب محل مناسبی برای زندگی گاومیشان و دامداری در این منطقه است که کاملاً به آب تالاب وابسته هستند؛ بنابراین از مجموع این فواید ذکر شده برای این تالاب می‌توان نتیجه گرفت که نقش تالاب در اقتصاد و زندگی جوامع محلی کاملاً برجسته و غیرقابل انکار است.

مشکلات تالاب هورالعظیم چیست؟

هجوم گونه مهاجم تیلاپیا زیلی به تالاب‌های استان خوزستان از جمله تالابهورالعظیم، صید بیش از حد ماهیان، صید ماهی با شوکر برقی، خشک‌کردن بخش‌هایی از تالاب و رعایت نکردن حق آبه زیست محیطی از مشکلات اصلی این تالاب است که ریشه اصلی تمام این مشکلات، نبود رویکرد مدیریت اکوسیستم محور در حوضه آبخیز کرخه که تالاب هورالعظیم در انتهای آن قرار گرفته است.

ساخت سدهای متعدد روی شاخه‌های مختلف این رودخانه که در پنج استان کشور جاری است و همچنین رعایت نکردن حق آبه زیست محیطی و نبود وجود الگوی کشاورزی مناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف این حوضه آبخیز باعث شده که مشکلات بسیار حادی را در روزهای اخیر در تالاب هورالعظیمشاهد باشیم.

وقتی در سال ۱۳۸۶ نمونه‌برداری را در تمامی این حوضه آبخیز (کرخه) انجام می‌دادم شاهد آن بودم که بخش‌های زیادی از این رودخانه در قسمت‌های فوقانی مانند گاماسیاب، کاکارضا خشک شده بودند و رودخانه قره سو در کرمانشاه صددرصد فاضلاب بود؛ پس همین آلودگی و مشکل کیفیت آب بود که در سال‌های اخیر باعث مرگ‌ومیر گسترده ماهیان در سد سیمره شده است.

همزمان با وجود همین مشکلات شاهد گسترش پرورش ماهی در قفس در سد سیمره و همچنین در بخش‌های پایین‌دست کرخه کشت برنج به عنوان یک محصول آب بر هستیم؛ به راستی وقتی این نوع بهره‌برداری از منابع آبی را در این حوضه مورد بررسی قرار می‌دهیم، بهترین واژه‌ای را که می‌توان برای آن انتخاب کرد «سوءمدیریت» است؛ البته نمی‌توان همه را متوجه یک سازمان یا وزارتخانه دانست اما قطعاً وزارتخانه‌های کشاورزی و نیرو در کنار سازمان حفاظت محیط زیست نقش تأثیرگذاری را در بروز این مشکلات دارند.

نقش تغییر اقلیم در بروز بحران تالاب هورالعظیم چیست؟

تغییر اقلیم یک واقعیتی است که در بخش‌های مختلف کره زمین اتفاق افتاده و به یقین بر افزایش تبخیر و میزان بارندگی تأثیرگذار است اما باید در نظر داشته باشیم که نبود یک مدیریت جامع و درست در کنار پدیده تغییر اقلیم باعث تشدید مشکلات و بروز بحران‌های زیست محیطی می‌شود؛ بنابراین آنچه شاهد هستیم این است که هیچ برنامه‌ای برای سازگار کردن الگوی کشاورزی با ظرفیت‌های محیط و تغییرات اقلیمی وجود ندارد.

چرا حق آبه زیست محیطی رعایت نمی‌شود؟

اولین نکته‌ای که باید در این رابطه در نظر گرفت، این است که آیا میزان حقآبه زیست محیطی برای تمامی شاخه‌های این رودخانه به درستی محاسبه شده است؟ که در بسیاری از موارد پاسخ منفی است؛ زیرا روش‌های مورد استفاده برای برآورد جریان زیست محیطی بر مبنای روش‌های هیدرولوژیکی بوده و شرایط اکولوژیک اکوسیستم رودخانه در نظر گرفته نشده است؛ ضمن آنکه مطالبه جدی برای رهاسازی حق آبه در رودخانه از طرف سازمان‌های متولی مانند محیط زیست انجام نشده است.

به رغم تصویب قانون حفاظت و احیای تالاب‌های کشور که در سال ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است که وزارت نیرو باید حق آبه زیست محیطی تالاب‌ها را رعایت کند اما در اثر نبود آب کافی در تالاب هورالعظیم و در کنار آن افزایش دمای آب و کاهش اکسیژن محلول در آب در روزهای اخیر شاهد مرگ‌ومیر گستره آبزیان این تالاب ارزشمند هستیم که باید به این مسئله توجه کرد؛ زیرا تأثیر این مرگ‌ومیر گستره آبزیان و خشک شدن بخش‌های وسیعی از این تالاب بر اکوسیستم آن ماندگار خواهد بود و بازگشت به شرایط طبیعی حتی در صورت رعایت حق آبه زیست محیطی در این روزها زمان زیادی را می‌خواهد که در برخی مواقع ده‌ها سال طول می‌کشد.

راه حل چیست؟

آنچه باید در کوتاه‌مدت برای حل این معضل و کاهش خسارت زیست محیطی انجام گیرد، رهاسازی حجم آب مناسب برای زنده نگه داشتن بخش‌های بیشتری از تالاب است؛ همچنین در درازمدت باید با نگاه جامع به حوضه آبخیز کرخه و تالاب هورالعظیم و ضمن رعایت حق آبه زیست محیطی در بخش‌های مختلف رودخانه باید بهبود کیفیت آب و اصلاح الگوی کشاورزی را انجام داد به گونه‌ای که بتوان آب مناسب را برای انتهای حوضه یا همان تالاب هورالعظیمتأمین کرد.

وجود یک ساختار یا تشکیلاتی منسجم که بتواند هماهنگی لازم را میان سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف برای رسیدن به اهداف فوق هماهنگ کند به طور کامل ضروری است؛ بنابراین باید به این نکته باور داشته باشیم که مدیریت‌های گذشته و نگاه نادرست به اکوسیستم رودخانه و تالاب نمی‌تواند پاسخگوی بحران‌های محیط زیستی باشد زیرا تغییر نگاه، رویکرد و توجه به قوانین و مقررات موجود امری ضروری است و این امر تا حد زیادی می‌تواند تأمین‌کننده بقای این اکوسیستم‌های ارزشمند باشد.