نقش صنایع پتروشیمی در آلودگی آب‌های خوزستان چیست؟

 پتروشیمی‌ها طی سال‌های اخیر جزو یکی از موفق‌ترین و پیشرو‌ترین صنایع کشور به حساب می‌آیند که با رشد چشمگیر خود در تولید و صادرات موجب حیرت همگان شدند؛ افتتاح پالایشگاه مسجد سلیمان و بید بلند خلیج فارس در بهبهان و همچنین بهره برداری از چند مورد دیگر در سایر شهرستان‌های خوزستان و کشور بعلاوه تکمیل و توسعه برخی از پتروشیمی‌ها طی یک دهه اخیر نشان از شکوفایی این صنعت در ایران دارد.

پتروشیمی که نفت و فرآورده‌های آن را طی فرایندی پیچیده و سخت به ارزش افزوده تبدیل می‌کند، صنعتی تخصصی و حرفه‌ای است که تا پیش از این دانش آن در دست متخصصان غربی بود، اما جوانان ایران نشان دادند که «علم اگر در ثریا هم باشد مردمانی از سرزمین فارس بدان دست خواهند یافت.»

این صنعت آن چنان استراتژیک و با اهمیت شده که در دولت دوازدهم میلیارد‌ها دلار صرف ساخت و توسعه آن شد تا جایی که حسن روحانی رئیس جمهور سابق هم نتوانست از نقش آن بگذرد و لابه لای یک سخنرانی، صنایع پتروشیمی را در دور زدن تحریم‌ها مهم ارزیابی کرد.

جدال پتروشیمی و محیط زیست

پتروشیمی‌ها همچنین در گذشته نیز باعث خنثی شدن یکی از نقشه‌های بزرگ دولت آمریکا در زمان اوباما شدند. در سال ۱۳۸۸ رییس جمهور وقت آمریکا انتظار داشت با تحریم فروش بنزین به ایران، اعتراضات مردم به شورش‌های خیابانی بیانجامد، اما آغاز تولید این فرآورده در پالایشگاه‌ها همه معادلات را بر هم زد.

در اینکه پتروشیمی‌ها نه تنها به لحاظ اشتغالزایی بلکه به دلیل تبدیل مایع نفت خام به ارزش افزوده دارای اهمیت فراوانی هستند شکی نیست، اما سوالی مطرح می‌شود که آیا محیط زیست هم به همان اندازه مهم است؟

بندر ماهشهر یکی از شهر‌های جنوبی استان خوزستان، مجموعه عظیمی از صنایع و پالایشگاه‌ها را در قلب خود جای داده که به قطب صنعت پتروشیمی کشور ملقب شده است، اما بسیاری از شرکت‌های مستقر در این محل فاقد برگه سند سبز هستند، سندی که اهمیت بالایی در آلودگی کمتر محیط زیست دارد.

اتفاقات فاجعه بار پتروشیمی‌ها بر محیط زیست

در سال ۱۳۹۲ سرازیر شدن مواد شیمیایی «استایرن» و «جیوه» از سوی یکی از پتروشیمی‌های بندر ماهشهر موجی از انتقادات را به همراه داشت و احمدرضا لاهیجان زاده مدیرکل وقت محیط زیست استان خوزستان با تایید تلف شدن ۲۰ هزار ماهی در سواحل شمال غرب خلیج فارس دلیل بروز این فاجعه زیست محیطی را سهل‌انگاری و بی‌توجهی مدیران شرکت پتروشیمی دانست که در اقدامی تعجب‌برانگیز مواد شیمیایی خطرناک خود را در «خورموسی» تخلیه کردند.

همچنین اوایل خردادماه سال ۱۴۰۰ بود که تلف شدن بیش از ۵۰ راس دام در مسجد سلیمان انگشت اتهام را به سمت پتروشیمی این شهر نشانه رفت، دامپزشکی خوزستان نیز پساب‌های پتروشیمی مسجد سلیمان را عامل مسمومیت احشام معرفی کرد، اما مدت زیادی نگذشته بود که انتشار تصاویری از مرگ بیش از ۱۰۰ راس دام در مسجد سلیمان، مجددا موجب ایجاد موجی از انتقادات شد.

تصفیه پساب‌ها و استفاده برای آبیاری گیاهان در پتروشیمی

هر چند سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی در پاسخ به خواسته ما در خصوص کار‌های این مجموعه در زمینه تصفیه پساب ها، لیستی از اقدامات کلی خود در جهت کاهش آلودگی آب‌های خوزستان در اختیار ما گذاشت که به شرح زیر است:

۱- وجود تصفیه خانه‌های صنعتی به صورت متمرکز برای بخش اعظمی از مجتمع‌ها و به صورت جداگانه برای برخی شرکت‌ها به منظور تصفیه پساب‌های صنعتی و بهداشتی (تصفیه خانه متمرکز فجر یک و ۲، تصفیه خانه‌های مجتمع مارون، تندگویان، تخت جمشید، سازمان منطقه ویژه)

۲- در دست احداث بودن پروژه‌های جدید تصفیه پساب و بازچرخانی آب (تصفیه خانه بندر امام و کارون)

۳- استفاده از بخشی از پساب تصفیه شده جهت آبیاری فضای سبز

۴- نظارت و پایش مستمر خروجی‌های پساب به سمت خوریات منطقه

۵- الزام طرح‌های سرمایه گذاری جدید جهت انجام مطالعات زیست محیطی و نظارت بر روند اجرای طرح به منظور اطمینان از مدیریت اصولی پساب‌های تولیدی

۶- انجام مطالعات و طرح‌های زیست محیطی به منظور بررسی وضع موجود و شناسایی نقاط دارای پتانسیل آلودگی و قابل بهبود

۷- همکاری سازنده با نهاد و سازمان‌های متولی نظیر سازمان حفاظت محیط زیست کشور

۸- حمایت از پروژه‌ها و تحقیقات مراکز علمی و دانشگاهی کشور در زمینه‌های مختلف حوزه آب و پساب

اقدامات گسترده محیط زیستی پتروشیمی ها طی ۵ سال اخیر

همچنین سید امید شهیدی نیا، مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی در گفتگو با خبرنگار ما در خصوص اقدامات صورت گرفته شرکت‌های این مجموعه طی ۵ سال اخیر در جهت کاهش آلودگی محیط زیست گفت: چندین شرکت از جمله مجتمع‌های امیرکبیر، نوید زر شیمی، خوزستان، فن آوران، شیمی بافت، تخت جمشید و مارون در ۵ سال گذشته ملزم به رفع آلایندگی پساب‌های خود با ارسال آن به تصفیه خانه‌های متمرکز منطقه و یا احداث تصفیه خانه شده اند.

او از الزام به ساخت تصفیه خانه‌های جدید در ۲ پتروشیمی بندر امام و کارون خبر داد و افزود: همچنین مدیریت پسماند‌های منطقه با همکاری واحد‌های گمرک و حراست منطقه برای به حداقل رساندن مشکلات ناشی از دفع غیر اصولی زباله‌های صنعتی در حال انجام است.

شهیدی نیا در خصوص دیگر اقدامات سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی به منظور حفاظت از محیط زیست، بیان کرد: ایجاد ساز و کار و فرآیند‌های لازم جهت بررسی و پیشگیری از آلودگی طرح‌های سرمایه گذاری جدید، پایش و بررسی مستمر نقاط دارای پتانسیل آلایندگی در حوزه‌های آب و پساب، هوا و خاک و همچنین نمونه برداری از پساب خروجی مجتمع‌ها و انجام بالغ بر ۱۰۰ آنالیز به صورت روزانه از دیگر کار‌های صورت گرفته از سوی ما به منظور صیانت و حفاظت از آب‌های استان خوزستان است.

لزوم اقدامات بیشتر برای تصفیه پساب‌ها

اگر از نقشه‌ها به منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی بندر ماهشهر نگاه کنید می‌توانید ببینید که سایت شماره ۴ آن نزدیک به خور زنگی و سایت شماره ۲ نیز در نزدیکی خور جعفری قرار گرفته است که به دریا متصل است، بنابراین مشخص است که نزدیکی به دریا برای رهاسازی پسماند‌ها در خلیج فارس بوده، هرچند ارتباط به آب‌های بین المللی از طریق خور موسی و ارتباط با ترکیه و آسیای مرکزی با توجه به نزدیکی این محل به بندر امام خمینی نیز مورد توجه است، اما یک فعال محیط زیست محلی نیز می‌گوید که برخی پتروشیمی‌ها مستقیما سکو‌هایی به سمت دریا دارند.

مهران عباسی لرکی دانش آموخته دکترای مهندسی محیط زیست با گرایش آلودگی و مدیرعامل انجمن «حامیان نبض حیات آبی» در گفتگو با خبرنگار ما با بیان اینکه پتروشیمی‌های بندر امام، رازی و فارابی که پیش از ایجاد منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ساخته شدند، سکو‌هایی به سمت دریا دارند، گفت: در دهه‌های گذشته به دلیل آن که محیط زیست از اهمیت خاصی برخوردار نبوده، این شرکت‌ها نیز فاقد سامانه تصفیه پساب مدرن هستند و ملزم به اجرای استاندارد‌های تصفیه پساب نیز نشدند که همین مسئله باعث می‌شد تا پساب‌های خود را مستقیما در خوریات و خلیج فارس تخلیه کنند.

او با تاکید بر اینکه این شرکت‌ها جدیدا حوضچه‌هایی طراحی و ساخته اند، اما با توجه به قدیمی بودن سیستم آن‌ها همچنان نیاز است تا اقدامات بیشتری برای تصفیه پساب‌های خود انجام دهند، افزود: در خصوص شرکت‌های پتروشیمی تازه ساخت که پس از سال ۲۰۲۰ به بهره برداری رسیده اند، اکثرا دارای واحد‌های تصفیه پساب بهداشتی و صنعتی هستند که موجب می گردد، آب آلوده به به شکل قبل وارد دریا نشود و استاندارد‌های بین المللی نسبتا رعایت می‌شوند.

تلف شدن آبزیان در دریا و خوریات

عمده تفاوت پتروشیمی‌های منطقه ویژه اقتصادی با پتروشیمی‌های پیش از راه اندازی این ناحیه، در همین پایبندی به قواعد محیط زیستی است. منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر در سال ۱۳۷۷ فعالیت‌های خود را آغاز کرد در حالی که ساخت برخی از شرکت‌های پتروشیمی به دهه ۵۰ خورشیدی و حتی پیش از آن باز می گردد.

آقای عباسی لرکی در ادامه می‌گوید: شرکت‌های پتروشیمی باید استاندارد‌ها را رعایت کنند و به حالت مطلوبی در زمینه تصفیه پساب‌ها برسند، اگرچه آن‌ها آمار درستی مربوط به میزان آلودگی محیط زیست ارائه نمی‌کنند، زیرا بار‌ها از برخی ماهیگیران و لنجداران شنیده ام که با چشمان خود دیده اند ماهی‌ها روی سطح دریا تلف شده اند و شاید بتوان آن را متوجه آلودگی‌های پتروشیمی دانست، چرا که پیش از آن چنین اتفاقاتی رخ نمی‌داد.

حال آنکه پتروشیمی‌ها اگرچه خروج آلودگی به آب‌ها را تایید می‌کنند، اما ادعا دارند به صورت استاندارد است.

سکوت شیلات و محیط زیست

علی رغم تماس‌ها و پیام‌های مکرر ما با محیط زیست خوزستان به منظور پاسخ دهی به میزان آلودگی که پتروشیمی‌ها وارد آب‌های خوزستان می‌نمایند، اما این سازمان جوابی نداد.

هرچند پیشتر صغری رستمی رئیس اداره امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفته بود که صنایع اقدامات خوبی در زمینه تصفیه پساب‌ها در مقایسه با سایر بخش‌ها انجام داده اند.

او همچنین با اشاره به تحریم‌ها و مشکلات بین المللی افزود: علی رغم این مسائل، اما صنایع، تصفیه خانه‌های صنعتی خود را همراه با بخش‌های دیگر به پیش برده اند و می‌توان در مجموع اقدامات آن‌ها را مثبت ارزیابی کرد، اگرچه مشکلاتی وجود دارد، ولی ما خودمان را با کشور‌های پیشرفته مقایسه نمی‌کنیم بلکه با شرایط و دارایی‌های خودمان باید قیاس شویم و در غیر این صورت سنجشی ناعادلانه است.

شرایط کشور ما با توجه به مسائل مختلف و فشار‌های بین المللی در موقعیت دشواری است، اما آنچه بیش از همه اهمیت دارد محیط زیست است که اگر به خطر بیفتد زندگی همه مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اگرچه به اذعان مقامات پتروشیمی و سازمان محیط زیست صنایع ، اقدامات خوبی در زمینه تصفیه پساب‌ها انجام داده اند، اما به اعتقاد فعالان محیط زیست کافی نیست و باید بیشتر هم شود تا طبیعت پاک و صنایع حامی آن دوشادوش یکدیگر قله‌های موفقیت را طی نمایند.