حقابه تالاب‌های خوزستان در تنگنا/شرایط تابستان چگونه خواهد بود؟

 اخیرا رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز در اظهار نظری هشدار داده است که با توجه به بارش‌های اندک باران و آورد کم رودخانه‌ها در خوزستان، احتمالا امسال شاهد تامین نشدن حقابه تالاب‌ها باشیم که مشکلات زیست محیطی را به وجود می‌آورد.

علی رغم آنکه بسیاری انتظار داشتند پس از بارش‌های سیلابی در ۲ سال اخیر مردم و مسئولان شاهد «فوران منابع آبی» و نبود مشکلات در زمینه محیط زیست و کمبود آب باشند، اما گویا قرار نیست آب از آب تکان بخورد و همچون سال‌های گذشته خوزستان با تنش‌های آبی مواجه است و علاوه بر این حالا مردم با قطعی برق نیز دست و پنجه نرم می‌کنند.

هشدار‌ها در خصوص کمبود آب شرب و خشک شدن نخیلات خوزستان حکایت از «سر سازش نداشتن آسمان» با زمین دارد و شاید هم ساکنان زمین با آسمان؛ بر اساس مقاله‌ای که ۳ پژوهشگر ایرانی در مجله «ساینتیفیک ریپورتز» یکی از مجله‌های انتشاراتی نیچر-اشپرینگر منتشر کرده اند، شرایط برداشت از منابع آب زیر زمینی ایران نگران کننده است. گویی که آب از سرچشمه گل آلود است! مناطقی از جمله دهدز در شهرستان ایذه در وضعیت قرمز قرار دارند و حفر چاه و برداشت از منابع آبی زیر زمین باعث شده تا تنش‌های آبی در این منطقه افزایش یابد.

به هر حال همه اخبار و گزارش‌ها آب پاکی را روی خوش خیالی‌ها مبنی بر ورود ایران به ترسالی ریخت؛ سال گذشته که آسمان آبی به زمین خوزستان روی خوش نشان داد، موجب طغیان و سیلابی شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها گشت، بسیاری از خانه‌های روستایی و حتی منازل در نزدیکی رودخانه‌های کارون و تالاب بامدژ دچار آبگرفتگی شدند، همان زمان همه گمان بردند دوران خشکسالی پایان یافته، اما دیری نپایید که مشخص شد آب زمین و آسمان در یک جوی نمی‌رود و دوباره ساز ناکوک را با اهالی ساکن ارض کوک کردند.

ورود به ترسالی!

اندک مدتی پس از آن که خبر‌ها از سازمان آب و برق خوزستان حکایت از پر بودن سد‌ها و تامین حقابه تالاب‌ها داشت، اما مشکلات کم کم از دل آب گل آلود سر بر می‌آوردند و نخستین کسانی که آن را لمس کردند، ساکنان تالاب‌ها و کشاورزان بودند.

در اواخر تابستان و اوایل پاییز سال ۱۳۹۸ بود که ساکنان هورالعظیم متوجه شدند، آب تالاب رو به کاهش است، در آن زمان مسئولان دلیل را بسته نشدن شکاف دایک‌ها برای خروج آب از بخش ایرانی کلان تالاب و جلوگیری از خسارت‌ها به منازل مردم عنوان کردند، اما پس از مدتی فعالان محیط زیست، وزارت نفت را متهم کردند که به دلیل استخراج سوخت‌های فسیلی از آبگیری تالاب جلوگیری می‌کند، اتهامی که بیژن زنگنه وزیر نفت در پاسخ به آن وظیفه آب گرفتن هور العظیم را بر عهده ستاد مدیریت بحران استان خوزستان و خود را «تابع» دستور‌های آن‌ها دانست.

تالاب بین المللی شادگان یکی دیگر از مهم‌ترین تالاب‌های ایران و جهان به شمار می‌رود که در لیست معاهده بین المللی «کنوانسیون رامسر» قرار دارد. آب مورد نیاز این محل از رودخانه‌های جراحی و کارون و همچنین جزر و مد خلیج فارس تامین می‌شود، اما تخلیه پساب‌های مزارع نیشکر، فولاد خوزستان، پرورش ماهی، عبور لوله‌های نفتی و همچنین پتروشیمی در جوار این آبدان موجب شده تا انتقادات نسبت به حفظ نشدن آن بالا رود.

کمبود آب و پس زدگی آب دریا

رحیم مجدمی رییس اداره حفاظت محیط زیست شادگان در گفتگو با خبرنگار ما با تایید مسئله کم آبی در خوزستان و از جمله شادگان بیان کرد: هم اکنون آب لوله‌ها نیز شور شده که به دلیل پس زدگی آب دریا در رودخانه است.

این مسئله نشان می‌دهد که حالا نه تنها وضعیت تالاب‌ها برای تامین حقابه نامناسب است، بلکه وضعیت آب شرب مردم نیز دچار تنش شده است.

فیصل عامری فعال محیط زیست و ساکن شهر شادگان در نزدیکی‌های تالابی با همین نام در گفتگو با خبرنگار ما گفت: بر اساس اطلاعات سازمان آب و برق و محیط زیست، حقابه تالاب شادگان یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب است که از رودخانه‌های کارون و جراحی تامین می‌شود در حالی که پس از سیلاب‌های سال ۱۳۹۸ آورده آب تالاب حدود ۵ درصد بوده است.

او با بیان اینکه چندین سد مخزنی و بند روی رودخانه‌های ورودی به تالاب شادگان احداث شده است، افزود: ۹۵ درصد آورده تالاب شادگان قطع شده که باعث شوری آب گشته و نخلستان نیز از همین طریق آبیاری می‌شوند. بسیاری از نخل‌ها نیز از بین رفته اند، ضمن اینکه درختان نابود شده هرگز دوباره زنده نمی‌شوند و این برای کشاورز یک مصیبت است.

۲۰ درصد از آب تالاب شادگان را پساب تشکیل می‌دهد

به گفته برخی دیگر از کشاورزان و نخل داران در شهرستان شادگان، نخیلات نیز مانند گذشته بار نمی‌دهند و برخی هم اصلا ثمر ندارند که به دلیل کم آبی و به ویژه شوری آب است در حالی که هنوز استان خوزستان در اواخر بهار به سر می‌برد و تابستان همچنان در راه است.

به گفته عامری ۲۰ درصد از تالاب شادگان با زهاب‌های نیشکر و پرورش ماهی آزادگان، آب آلوده صنایع فولاد شرق اهواز و پساب‌های کشاورزی و بیمارستانی سیراب می‌شود که دبی ورود آن‌ها به تالاب نیز متفاوت است و در خوشبینانه‌ترین حالت فقط حدود ۵ میلیون تُن نمک و فلزات سنگین وارد آبدان شادگان می‌شود.

موقعیت تالاب شادگان در منطقه منحصر بفرد است

این فعال محیط زیست با بیان اینکه فعلا تنها راه نجات تالاب شادگان تامین حقابه از طریق رودخانه کارون و مدیریت پساب‌ها است، بیان داشت: آبدان شادگان یک تالاب بین المللی بوده و نکته مهم آن نیز وصل بودن به دریا و خوریات است که منجر شده تا برخی ماهی‌ها و دلفین‌ها از خلیج فارس به تالاب وارد شوند و تخم ریزی خود را در این محل انجام می‌دهند که باعث می‌شود در فصل بهار سفره‌ای از نعمت چه برای پرندگان و انسان‌ها و چه برای سایر پستانداران فراهم شود.

فیصل عامری ادامه داد: ورود دلفین‌ها و برخی ماهیان خاص به تالاب شادگان در سرتاسر ایران و منطقه منحصر بفرد است و حدود ۱۰۰ هزار نفر نیز از همین طریق امرار معاش می‌کنند، ضمن آنکه این آبدان برای مواقع سیل نیز مانند آب انبار عمل می‌کند و از آنجایی که به خور موسی وصل است و این محل پر از فلزات سنگین شده در صورت تامین شدن حقابه تمام آلودگی‌های این مکان را می‌زداید و به دریا می‌برد.

علی رغم تماس و پیامک‌های مکرر ما با اداره محیط زیست هویزه برای اطلاع از آخرین وضعیت تالاب هورالعظیم، اما این اداره به ما پاسخی نداد، اما با توجه به شرایط خشکسالی و تنش‌های آبی در کشور و استان خوزستان احتمالا وضعیت در این محل نیز مساعد نباشد و در تابستان نیز شرایط سخت‌تر می‌شود که به منظور آگاهی یافتن از میزان آورد سد‌ها و همچنین مقداری که قرار است به تالاب‌ها اختصاص یابد با سازمان آب و برق خوزستان تماس گرفتیم.

شرایط مناسب ورود آب به تالاب بامدژ

علی شریفی مدیر برنامه ریزی منابع آب مخازن سد‌ها و رودخانه‌های خوزستان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: تا پایان فروردین ماه حدود یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب آب وارد تالاب هورالعظیم، ۶۰۰ میلیون متر مکعب نیز به تالاب شادگان و ۴۷۰ میلیون متر مکعب نیز آب وارد آبدان بامدژ شده است و حقابه تالاب میانگران در ایذه نیز از طریق نزولات آسمانی تامین می‌شود.

او در خصوص تامین حقابه در شرایط خشکسالی بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، افزود: بر این مبنی تا کنون آب وارد شده به تالاب هورالعظیم ۳۳ درصد بیشتر از رقم تعیین شده است، اما حقابه تالاب شادگان ۵۰ درصد کمتر اعلام شده و شرایط بامدژ نیز تقریبا مطلوب است، زیرا بیش از ۴۵۰ درصد از حقابه آن تامین شده؛ آنچه محیط زیست اعلام کرد ۸۴ میلیون متر مکعب بود در حالی که ۴۷۰ میلیون متر مکعب آب وارد این آبدان شد.

حجم ورودی آب به تالاب‌های خوزستان در تابستان ۱۴۰۰

شریفی در رابطه با تامین حقابه تالاب‌ها در تابستان بیان کرد: بر اساس آنچه مصوب شده قرار است از خرداد تا شهریور ماه امسال ۲ تالاب مهم شادگان و هورالعظیم تامین آب شوند که میزان حجم ورودی آب به آن‌ها به شرح زیر است:

• ۴۰ میلیون مترمکعب برای تالاب شادگان
• ۲۴۰ میلیون متر مکعب برای هور العظیم

مدیر برنامه ریزی منابع آب مخازن سد‌ها و رودخانه‌های خوزستان همچنین تاکید کرد: احتمال دارد، همه حقابه تعیین شده برای تابستان نیز فراهم نشود و بستگی به برداشت آب در مسیر دارد؛ در صورتی که این میزان به مصرف کشاورزی نرسد، حجم مشخص شده وارد تالاب‌ها می‌شود.

۵۸ درصد مخازن سد‌های خوزستان تهی هستند

این مقام مسئول ادامه داد: اولویت سازمان آب و برق و وزارت نیرو برای مدیریت آب در ابتدا تامین شرب و پس از آن انرژی، تالاب و مزارع است که آب مورد نیاز مصوب شده برای مصارف کشاورزی بیش از ۳ میلیارد متر مکعب تعیین شده و در همین دوره تابستانه رها سازی می‌شود و اگر تقسیم عادلانه در این بخش‌ها صورت پذیرد، هیچ مشکلی در هیچ کدام از زمینه‌های ذکر شده، رخ نمی‌دهد.

بر اساس گفته‌های علی شریفی ۴۲ درصد از ظرفیت مخازن سد‌های خوزستان آبگیری شده و رقمی بالای ۵۸ درصد مخازن استان تهی هستند که مجموع آب پشت صد‌ها ۵ و نیم میلیارد متر مکعب است که نشان دهنده خشکسالی و کاهش آورد است، ضمن آنکه آب مورد نیاز کشت تابستانه نیز بر اساس تعهدات ما به صورت کامل تامین شد که این مسئله در خالی شدن مخازن آب بی تاثیر نبود.

وضعیت در تالاب میانگران ایذه چطور است؟

تالاب میانگران یکی از تالاب‌های استان خوزستان در شهرستان ایذه با وسعت ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار است، در اطراف این تالاب روستا‌های زیادی وجود دارد که مردم آن نیز از طریق کشاورزی و دامداری روزگار می‌گذارنند، این محل نیز از گزند خشکسالی و شرایط کم آبی در امان نمانده و احمد امیری رییس اداره محیط زیست ایذه می‌گوید که مردم منطقه مانند اهالی تالاب شادگان و هورالعظیم معاش خود را از طریق ماهیگیری تامین نمی‌کنند.

او افزود: حقابه این تالاب از نزولات جوی تامین می‌شود و به دلیل خشکسالی نیز تحت تاثیر قرار گرفته و در زمستان نیز بر اساس برآورد‌ها ۷۰ تا ۸۰ درصد آن آبگیری شده بود، اگرچه هم اکنون وضعیت تالاب بد نیست و حدود ۵۰ درصد آن زمین‌های مرطوب و آبگیر را شامل می‌شود، اما انتظار می‌رود هر چه به فصل گرما نزدیک‌تر شویم بخش آبدار میانگران در اوج گرمای تابستان به کمتر از ۲۰۰ هکتار برسد.

امیری با بیان اینکه میانگران تالاب زمستان گذران پرندگان مهاجر است و آن‌ها نیز تا پایان فروردین ماه مهاجرت کرده اند، اظهار داشت: معاش عده‌ای از مردم پیرامون تالاب از طریق دامداری و کشاورزی می‌گذرد که در صورت خشکسالی و کاهش آب روی زندگی آن‌ها اثر می‌گذارد.

خشک شدن تالاب‌ها زندگی میلیون‌ها انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد

بر اساس اطلاعات منابع مختلف از جمله محیط زیست و سازمان آب و برق خوزستان، وضعیت آورد رودخانه‌ها کم و شرایط بارندگی نیز مشهود است، اما آنچه اعتراض برخی فعالان را در پی داشته انتقال آب برای مصارف کشاورزی و صنایع به دیگر نقاط است؛ برخی معتقدند وضعیت نامناسب و طاقت فرسای خوزستان نتیجه همین «اقدام غیر کارشناسی» است.

علاوه بر این مدیریت منابع نیز اهمیت دارد، طبق گفته‌های شرکت توزیع نیروی برق، بسیاری از شهروندان همچنان «صرفه جویی در منابع انرژی را به درستی نیاموخته اند» و همین مسئله در آتش این مسائل می‌دمد، گرچه این موضوع به معنای کم کاری مسئولان نیست. نهاد‌های مختلف موظفند مردم را در این زمینه آموزش دهند.

تالاب‌های استان خوزستان منبع حیاتی برای همه مردم و شهروندان استان هستند، زیرا علاوه بر آنکه هزاران انسان در پیرامون این هور‌ها معاش خود را از این طریق می‌گذرانند، خشک شدن تالاب موجب گرد و خاک‌های شدید و خطرناک می‌شود، که زندگی بخش بزرگی از شهروندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و امید است با برنامه ریزی و اهتمام ویژه از خشک شدن این تالاب‌ها جلوگیری شود.

گزارش از ساسان ناصری زاده