آتش در خرمن خوزستان/ وقتی عوامل طبیعی و انسانی دست در دست هم می‌دهند

  جنگل‌هایی سبز، زیبا و روح نواز که سال‌های زیادی است مکانی برای تفریح و گردش بشر هستند، صدای گنجشک ها، رفت و آمد حیوانات جنگلی در فضای آزاد و به دور از حصار و قفس، زندگی آزادانه را معنا می‌کنند، زندگی به دور از هیاهو و گاهی شکارچیان آن را ناامن خواهند کرد، البته بلایای طبیعی و حوادث دیگر هم شاید کام این جانداران را تلخ کرده و آسایش را از آن‌ها سلب نمایند.

فصل برداشت که فرا می‌رسد، کشاورزان خوشحال و خندان از برداشت دسترنج خود و خوشه‌های طلایی گندم و گل‌های زرد کلزا هستند، زمین‌ها که از محصولات خالی و بار محصولات بسته شد، وقت شخم زدن زمین‌ها برای کشت محصول بعدی می‌شود، اما کاش کشاورز مهربان به شخم زدن قانع بود، سال‌های زیادی است که پس از برداشت کبریت در دست می‌گیرند و بقایای گیاهی و کاه و کلش را در زمین آتش می‌زنند تا بتوانند دوباره کشت را آغاز کنند، اما غافل از اینکه با این اقدام نه تنها باعث از بین رفتن مواد مفید خاک می‌شوند، بلکه آتش در خرمن می‌اندازند.

حکایت ما همان شعله کوچکی است که باعث نابودی جنگل‌ها و مراتع استان خوزستان می‌شود، کشاورز کبریت روشن می‌کند، باد خیال وزیدن در سر می‌پروراند و حرکت خود را آغاز می‌نماید و همان شعله کوچک سوار بر دستان باد به این سو و آنسو می‌رود، ظاهرش کوچک است، اما می‌تواند یک جنگل یا پارک ملی را به آتش کشیده و طی چند دقیقه همه چیز را نیست و نابود کند، پرنده‌ها را آواره و لانه آن‌ها را به آتش می‌کشد، حیوانات و گوزن‌ها به این سو و آن سو هراسان می‌دوند تا خود را از مرگ نجات دهند، دود سیاه آسمان را گرفته و خبر از آتش سوزی مهیب و بزرگ می‌دهد.

آن دور دست‌ها شاید محیط بان و مردمی که در آن اطراف زندگی می‌کنند، بوی سوختن درختان را ببینند و صدای آه جگرسوزشان را بشنوند، درختان تنومندی که سالهاست استوار هستند و اکسیژن به محیط می‌دهند، اما فصل برداشت محصولات که فرا می‌رسد، هر روز دلشوره رسیدن قدم‌های سوزان آتش بر دلشان چنگ می‌زند، فصل تابستان و گرما و خشکسالی هم قوز بالای قوز شده، گردشگران هم که گردش و تفریح را بدون روشن کردن آتش نمی‌پذیرند، اما کاش پس از تفریح و خوشگذرانی یادشان می‌ماند آتش را خاموش و شیشه‌های نوشیدنی‌ها را جمع آوری کنند و با خود ببرند تا بلای جان جنگل و درختان نشوند.

پارک ملی کرخه و دز تنها پارک‌های ملی در استان خوزستان و زیستگاه طبیعی گوزن زرد ایرانی هستند، اما هر سال به دلیل نامهربانی کشاورزان و بی توجهی گردشگران به طبیعت، وقتی آتش را روشن گذاشته و آن را به امان خدا می‌سپارند و شیشه‌های خالی را در فضای سبز رها می‌کنند، آتش به جانشان می‌افتد و با یک سهل انگاری در آتش می‌سوزند.

راهی اداره کل محیط زیست خوزستان شدم تا علت آتش سوزی‌ها و آخرین وضعیت حوادث را مدیرکل این اداره بشنوم.

وقوع ۴۰ آتش سوزی از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون

محمد جواد اشرفی مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان در گفت و گو با خبرنگار ما با اشاره به اطفای بیش از ۴۰ مورد آتش سوزی در جنگل‌ها و بیشه زار‌های استان در ۳ ماه نخست امسال گفت: هر سال با آغاز فصل بهار، گرم شدن هوا، خشک بودن مراتع و جنگل و همچنین  آماده سازی زمین‌ها جهت کشت مزارع از سوی کشاورزان وقوع آتش سوزی ها افزایش می‌یابد که علت عمده آن آتش زدن کاه و کلش باقیمانده از برداشت محصولات است که با توجه به شرایط جوی در این فصل از سال، وزش باد‌های منطقه‌ای باعث سرایت و شعله ور شدن آتش به سایر مناطق از جمله مناطق جنگلی و مرتعی استان می‌شود.

او افزود: در این فصل زمان جوجه آوری و تخمگذاری بعضی از پرندگان در زیستگاه‌های طبیعی استان است و آشیانه سازی آن‌ها روی درختان و زمین در زمان آتش سوزی آسیب می‌بیند و باعث از بین رفتن گونه‌های و تخریب آشیانه‌ها می‌شود، ضمن اینکه آتش علاوه بر آسیب به جوجه آوری منجر به خسارت به بسیاری از گونه‌های جانوری که قدرت تحرک کمتر و همچنین وابستگی به زیستگاه دارند، خواهد شد.

سوزاندن کاه و کلش بلای جان طبیعت و محیط زیست

اشرفی یکی دیگر از آسیب‌های آتش زدن کاه و کلش را آلودگی شدید هوا، آلایندگی گاز‌ها در جو، از بین رفتن زیستمندان مفید خاک که در عمق ۲۰ سانتیمتری خاک وجود دارند و همچنین بذر و دانه‌های قابل رویش عنوان کرد و اظهار داشت: از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا پایان خرداد ماه، ۱۱۲ هکتار از منطقه جنگلی و بیش از ۳ هزار هکتار در تالاب‌های استان دچار آتش سوزی شده اند.

این مقام مسئول تعداد آتش سوزی‌های سطح استان در این مدت را ۴۰ مورد عنوان و تصریح کرد: ۱۱ مورد مربوط به منطقه حفاظت شده شیمبار، ۲۲ مورد در مناطق جنگلی دز و کرخه و ۷ مورد در تالاب هورالعظیم بوده که همگی مهار شده اند، این در حالی است که ادوات از قبیل؛ تانکر آتش نشان، تانکر آب بر، روت فایر، دمنده، فلکسی بک و آتش کوب به صورت محدود در اختیار نیرو‌های محیط بان استان قرار دارد و آن‌ها قادر هستند در زمان و محل‌های لازم از این تجهیزات استفاده کنند.

محدودیت امکانات و نیروها، معضلی هنگام مقابله با حوادث

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان تعداد نیرو‌های بکار گرفته شده در ۳ ماه اول امسال برای مهار آتش سوزی در مناطق جنگلی و تالاب‌ها را ۷۸۰ نفر ساعت اعلام کرد و بیان داشت: نیرو‌ها و جوامع محلی، تشکل‌ها و دوستداران محیط زیست، عوامل آتش‌نشانی، نیروی انتظامی، فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها، دهیاری‌ها و هلال احمر در اطفای حریق‌ها همکاری خوب و قابل تقدیری دارند، البته تامین امکانات به تعداد کافی از قبیل؛ بالگرد جهت پشتیبانی و انتقال نیرو‌ها به مناطق صعب العبور و ادوات و ماشین آلات سنگین جهت برش خط آتش و ایجاد آتش بر، تقویت نیروی انسانی و تقویت تجهیزات بیشتر در زمان وقوع آتش سوزی‌ها امری ضروری است.

عوامل طبیعی و انسانی آتش به جان جنگل‌ها می‌اندازند

این مقام مسئول با بیان اینکه آتش سوزی استان عمدتاً به ۲ دسته طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند، گفت: شرایط جوی، دمای بالا و پراکنش زباله در سطح طبیعت در دسته عوامل طبیعی قرار می‌گیرند، ضمن اینکه عوامل انسانی نیز به ۲ بخش عمدی و غیر عمدی تقسیم می‌شوند که بعضی از این عوامل ناشی از اختلاف‌های بین کشاورزان و مرتعداران است که نسبت به از بین بردن مراتع و اراضی یکدیگر اقدام می‌کنند و بعضی از عوامل ناشی از آتش‌سوزی کاه و کلش حاصل از زمین‌های کشاورزی و حضور گردشگران در مناطق جنگلی، ایجاد شعله‌های آتش و سرایت آن در منطقه است.

به گفته اشرفی؛ در زمینه اقدامات پیشگیرانه به منظور خودداری از سوزاندن کاه و کلش، از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون، ۹ نفر از عوامل آتش‌سوزی به مراجع قضایی معرفی شده اند.

کشاورزان آتش بیار معرکه آتش سوزی‌ها

محمد الوندی رئیس پارک ملی کرخه به خبرنگار ما گفت: بخشی از آتش سوزی‌هایی که در این پارک ملی به ویژه پس از برداشت محصولات کشاورزی از جمله گندم و کلزا رخ می‌دهد، به دلیل آتش زدن کاه و کلش مزارع کشاورزی است، به این نحو که کشاورزان به رسم اشتباه به منظور پاکسازی و آماده سازی زمین برای کشت بعدی اقدام به سوزاندن بقایای گیاهی می‌کنند.

او جنگل‌های کرخه را جلگه‌ای و فاقد مانع طبیعی با اراضی کشاورزی و همسطح با آن‌ها عنوان کرد و افزود: کشاورزان وقتی اقدام به آتش زدن مزارع می‌کنند به دلیل اینکه وضعیت جغرافیایی به گونه‌ای است که بخشی از اراضی با محیط جنگل ادغام می‌شوند، وزش باد در زمانی که اراضی را آتش می‌زنند سبب سرایت گلوله‌های آتش به بیشه زار‌ها و بخش‌های طبیعی جنگل می‌شود.

تجهیزات اطفای حریق محدود هستند

الوندی با بیان اینکه وقوع آتش سوزی‌ها علل دیگری هم دارد، اظهار داشت:، اما در این فصل علت عمده آتش سوزی ها، آتش زدن کاه و کلش مزارع است، این در حالی است که امکانات محدود بوده و آنچه در توان داریم برای حفاظت از طبیعت منطقه بکار می‌گیریم و ادوات موردنیاز اطفای حریق را فراهم می‌کنیم و هم اکنون یک کامیون آتش نشانی و یک دستگاه خودروی سبک پیکاپ مجهز به تجهیزات مهار آتش در اختیار داریم، ضمن اینکه تعدادی تجهیزات کوله پشتی‌های حمل آب، سطل، بیل و … که با نفر حمل می‌شوند از دیگر امکانات به شمار می‌روند.

رئیس پارک ملی کرخه حجم آتش سوزی‌ها را بسیار زیاد عنوان و تصریح کرد: امکانات در دسترس جوابگو نیست، بطوریکه اگر نیاز باشد طی ۲۴ ساعت ۴ مامور بخواهند ۴ مورد آتش سوزی را مهار کنند، مسلما دچار مشکل می‌شوند و خستگی عملیات‌ها توانی برای ادامه و اطفای سایر حریق‌ها باقی نمی‌گذارد، این در حالی است که نیروی جایگزین وجود ندارد و تعداد نیرو‌ها محدود هستند، به گونه‌ای که برخی از همکاران ۵ شبانه روز در محل کار حضور دارند و این احتمال وجود دارد که طی مدت مذکور نیاز باشد ۵ مرحله آتش سوزی را اطفا کنند.

تجهیزات برای مهار آتش آماده به کار نیستند

این مقام مسئول کمبود نیروی انسانی به ویژه در شرایط خاص، کمبود تجهیزات اطفای حریق و آماده به کار نبودن ادوات را از مشکلات اساسی در پارک ملی کرخه عنوان کرد و ادامه داد: معمولا در بسیاری از مواقع به لودر آتش بُر نیاز داریم که بتوانیم به راحتی به نقطه و کانون آتش سوزی برسیم، اما از داشتن چنین وسیله مهمی محروم هستیم و تامین آن زمان بر بوده و همین امر سبب پیشروی آتش و تحمیل خسارت زیاد به محیط طبیعی می‌شود.

الوندی درخصوص همکاری آتش نشانی‌ها برای مهار آتش سوزی‌ها بیان داشت: در چنین شرایطی عوامل آتش نشانی در اطفای حریق همکاری دارند، ولی اولویت آن‌ها محیط‌های انسانی و مکان‌های شهری است، به این صورت که اگر قرار باشد در حوادث همزمان عملیاتی صورت گیرد، نیرو‌های آتش نشانی نجان جان انسان‌ها را مهم‌تر از اطفای حریق در بیشه زار‌ها و محیط‌های جنگلی می‌دانند که منطقی بوده و آن‌ها فشار زیادی را تحمل می‌کنند و مشکلاتی در زمینه تجهیزات دارند.

افزایش آتش سوزی‌ها در مقایسه‌ با پارسال

او درخصوص دفعات آتش سوزی‌ها در پارک ملی کرخه در مقایسه با مدت مشابه پارسال اظهار کرد: از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون شاهد افزایش تعداد آتش سوزی‌ها بوده ایم، بطوریکه طی پارسال حدود ۶۰ مورد آتش سوزی را شاهد بودیم، ولی بسیاری از آن‌ها به بیشه سرایت نکرده یا در حدی بوده که گزارشی از آن اعلام نشده است، به عبارتی دیگر فقط در حدود ۲۵ مورد از این حوادث نیاز به استفاده از ادوات و تجهیزات اطفای حریق داشتیم، این در حالی است که در ۳ ماه اول امسال بیش از ۳۰ مورد آتش سوزی رخ داده و زمان زیادی را با توجه به وسعت حادثه صرف کردیم، ضمن اینکه تا پایان فصل تابستان و گرما زمان زیادی باقی مانده است و وقوع آتش سوزی های طبیعی و انسانی دور از انتظار نیست.

گوش کشاورزان به هشدار‌های آتش زدن کاه و کلش بدهکار نیست

محمد الوندی در پاسخ به سوال که آموزش‌ها و هشدار‌ها در خصوص پیامد‌های منفی و ضرر و زیان‌های آتش زدن کاه و کلش به کشاورزان چه میزان موثر بوده است؟ گفت: بررسی‌ها و اتفاقات و همچنین تداوم آتش زدن مزارع حاکی از این است که آموزش‌ها موثر واقع نشده و کشاورزان در محدوده پارک ملی کرخه همچنان به این رسم اشتباه پایبند هستند و از روش‌های جایگزین استفاده نمی‌کنند.

کم آبی و خشکسالی هم مقصر هستند

او درخصوص آینده نگری‌ها برای وقوع آتش سوزی‌ها با توجه به خشکسالی بیان داشت: علاوه بر آتش سوزی‌ها حاصل از آتش زدن کاه و کلش، با حوادثی روبرو هستیم که عامل آن گردشگران، رهگذران و حتی دامداران هستند، البته به دلیل خشک شدن منابع آبی حاصل از پساب‌های کشاورزی شاهد کاهش رطوبت در جنگل و وقوع آتش سوزی در نیزار‌ها هستیم و با ریزش برگ درختان حاصل از فتوسنتز و چرخه حیاتی درختان پهن برگ، احتمال وقوع حریق نیز بیشتر می‌شود، اما پیش بینی افزایش حوادث نداریم.

آتش امنیت را از جانداران و پرندگان جنگلی می‌رباید

الوندی ادامه داد: بطور حتم وقوع آتش سوزی ها، علاوه بر از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی، سبب ناامن شدن زیستگاه برای جانداران و حیوانات می‌شود، ضمن اینکه پرندگان شاخه نشین مورد تهدید قرار می‌گیرند و با وقوع حریق آشیانه آن‌ها همراه با جوجه‌ها و تخم‌ها از بین می‌روند، البته تلاش می‌کنیم با حضور سریع در محل، حجم خسارت‌ها را کاهش دهیم و در مساحت پایین آن را مهار کنیم، بطوریکه در ۳۰ مورد حوادث مذکور، حدود ۷۰ هکتار از سطح جنگلی خسارت دیده است.

زیستگاه گوزن زرد ایرانی و حیات وحش را ناامن نکنیم

او با بیان اینکه پارک ملی کرخه یکی از زیستگاه‌های مهم و شاخص گوزن زرد ایرانی به شمار می‌رود، اظهار کرد: پرندگان بسیاری در این منطقه زندگی می‌کنند که از آن جمله می‌توان به دُراج اشاره نمود که آشیانه اش روی زمین است و آتش سوزی‌ها تاثیر زیادی بر زندگی این گونه جانوری می‌گذارد، ضمن اینکه کبوترسانان، گنجشک سانان، شبگرد، میوه خوار، خزندگان، لاک پشت‌ها و… اگر در نزدیکی وقوع حادثه باشند، آسیب فراوانی به آن‌ها تحمیل می‌شود و زمان زیادی برای فرار از محل ندارند، اما خوشبختانه جمعیت آن‌ها کاهش پیدا نکرده است.

چگونه می‌توان آتش سوزی‌های عمدی را کاهش داد؟

الوندی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان به کاهش حوادث آتش سوزی به دست بشر کمک کرد؟ گفت: متولی امر که سازمان جهاد کشاورزی است باید با آموزش‌های مکرر و موثر به کشاورزان، توجیه آن‌ها نسبت به خودداری از آتش زدن کاه و کلش، برخورد جدی با متخلفان و… در حفظ منابع طبیعی و حیات وحش همکاری کند.

آنچه از صحبت‌های مسئولان خوزستان برداشت شد،کمبود نیروهای انسانی، کمبود تجهیزات و ادوات اطفای حریق و همچنین بی توجهی کشاورزان نسبت به هشدارها درخصوص خودداری از آتش زدن کاه و کلش، بی دقتی گردشگران در جمع آوری نکردن زباله های آتش زا و همچنین رهاکردن وسایلی که منجر به آتش سوزی می‌شوند، مقصر و متهمان اصلی حوادث هستند، پس با فرهنگ سازی و برخورد جدی و همچنین ریشه یابی رسم های اشتباه می توان به حفظ محیط زیست و محیط طبیعی و حیات وحش کمک کرد.